Сыр Медиа

Тынышбек Дайрабай ағамыз осы іске бар ғұмырын арнап келеді. Шынында әрбір адамның аса бір қастерлейтін, алыс кетсе жүрегі елжіреп сағынатын дүниесі – туған жері. Қастерлейтіні – онда ата-бабалары, ата-анасы өмір сүрген, сүйегі жерленген. Сағынатыны – қамсыз, арманшыл, бақытты жастық дәурені өткен.

Адамға туған жердің ыстық болатыны сияқты, сол туған жерде өмір сүрген, ұрпақ өсірген, еңбек еткен, ерлік көрсеткен, өркендеп дамуына үлес қосқан, соңына ғибратты сөз қалдырған аға ұрпақ туралы тарих та кейінгі толқын үшін қымбат. Бабаларға қатысты тарихи ескерткіштер, жер-су атаулары, тіпті ертеректе қазылған, қазірге дейін адам игілігігіне жарап тұрған арықтар да бүгінгі бізге қалдырған асыл мұралар. Ата-баба мұрасын қай адам қастерлемейді, қай адам көзінің қарашығындай сақтамайды?

Президент мақаласында айтылған осы ой этнограф жазушы Тынышбек Дайрабайдың қаламынан осыдан жарты ғасыр бұрын-ақ туа бастаған екен. Нақтырақ айтсақ, 1968 жылы «Қазақстан мұғалімі», газетіне оның «Халық ағарту комиссары» атты мақаласы жарық көреді. Ол осы мақаласында Мемлекет және қоғам қайраткері Жалағаш ауданы төңірегінде кіндік қаны тамған Темірбек Қараұлы Жүргеновтың өмірі мен қызметі туралы тың деректер келтіреді. Бұл мақала, сірә, оның туған жерден түлеп ұшқан белгілі адамдар жайындағы алғашқы мақалаларының бірі болар. Ол осыдан кейін «Оңғар ақын жайында», «Сырлытам сырлары», «Қоқанды қуған Тоғанас», «Дүр атанған Сыр сүлейі», «Қыстаубай «Қарақшы» емес», «Дүр Оңғар», «Тоғанас батыр», «Үш рет жараланған Зарқұм еді», «Жорықбай жырау», «Ескерілмей келген есімдер жайлы: Қалдан батыр, Таңатар елші, Төребай би туралы», «Тойқожа батыр және оның ұрпақтары», «Алмат пен Самұрат. Дипломат. А.Тобабергенов және оның баласы жайлы», «Шаймағамбет ахунның бел баласы», «Батырдың туы қалай сақталған еді?», «Пірәлі би, Қожеке батыр», «Үбіс би», «Байқадам батыр», «Сыр бойының көне қалалары», «Сарыбай Сәдір, би Бекіш және оның әулеттері» «Жәрімбет би және оның ұрпақтары» сияқты басқа да мақалаларын баспасөз беттерінде бірінен соң бірін жариялай бастапты. Осы мақалаларының кейіпкерлері өзі кіндік қаны тамған топырақта өскен, өмір сүрген, елді ел қылып ұйыстырған билер, жаудан қорғаған батырлар, халықтың рухтандырған жыраулар мен ақындар болатын. Ел жадынан шығып кетуі мүмкін осы тарихи тұлғалардың есімдері бүгінде жарқырай көрінсе, оны Тынышбек Дайрабайдың тікелей еңбегі деп түсінген жөн. Автор осы мақалаларында келтірген деректерді жас жігіт кезінен-ақ ел арасындағы әңгімелерге құлақ түре жүріп, мысқалдап жинай бастапты. Кітапханаларда сақталып қалған ескі газет тігінділеріне үңіліпті, мұрағатта жиналған бума-бума қағаздарға шұқшиыпты. Сол кездері ескілікті әңгіме білетін қазыналы қариялар әлі бар болатын. Олардың қазір көздері жоқ болса да, жадында тұтып қалған сөздері Тынышбек Дайрабайдың қаламына ілігіп, тарихқа айналып, бүгінгі ұрпақтың қолында кітап болып жүр. Оның осы кітаптарын Қызылорда облысының көптеген тұрғындарының үйлерінен табуға болады. Өйткені, жаңа ғана айтқанымыздай, оның қай кітабы болса да жергілікті жердің тарихынан сыр шертіп қоя береді. Есімдері елге кеңінен танылған адамдар туралы деректер таба бастайсың.

Алғашқы кейіпкерлерін сонау тарих қойнауынан жетелеп әкелсе, кейінгі кітаптары ХХ ғасырда өмір сүрген азаматтарды тірілте бастайды. Алғашқы колхоздасу дәуірі, ашаршылық кезеңі, кәмпеске, репрессия зұлматы, қырқыншы жылдардағы соғыс мәселелері сөз болады. Мәселен, 1939-1945 жылдар аралығында қазіргі Темірбек Жүргенов атындағы ауылдан бес жүзден астам адам соғысқа алынып, оның тұп-тура 285-і қанды қырғыннан оралмапты. Олардың аты-жөндері де айқын. Міне, тарих алдындағы тынымсыз еңбектің нәтижесі деген осы. Бұның бәрі бір күнде жинала салған дүние емес. Сарылып қағаз ақтару мен көз майын тауысып мұрағатқа шұқшиудың арқасында тірнектеп жиналған қазына.

Тарих дәлдікті талап етеді. Тарихсыз ертеңгі болашаққа қарай жылжу мүмкін емес. Өз тарихыңа өзің жанашыр боп, өзің жинамасаң, сен үшін біреу тарих жасай бастайды. Біреу сен үшін жасаған тарих сенің емес, оның мүддесін көздейтіні анық. Өлке тарихы ұрпақты үлкен тарихымызды сүюге бастайды.

Этнограф жазушының ұзақ жылғы сарылып жинаған деректері кейінірек том-том кітапқа айналып, ұрпақ игілігіне айнала бастады. Бүгінде өлке тарихына қатысты әңгіме қозғалса, біз сөз етіп отырған авторға соқпай кетпейді.

Басқа еңбектерін былай қойғанда, оның Сыр елінің билері туралы «Билер сөзі – киелі» атты еңбегі ауыз толтырып айтуға тұрады. Осы жинақта тоқсан бір бидің өмір дерегі, істеген істері, айтқан шешімдері жинақталыпты. Бірқатарының тіпті, сураттері бейнеленіпті, енді бірқатарының мөр таңбасы көрсетілген.

Тынымсыз еңбек етіп, тірнектеп жинаған деректері ұрпақ санасына рух болып құйылып жатқанын жазушының өзі сезіне ме екен. Кезінде ешқандай энциклопедияға ендірілмеген, ешбір көркем әдебиетте кестеленбеген тарихи тұлғалар Тынышбек ағамыздың жинақтап, жүйелеп жазуының арқасында біржола жоғалып, халық жадынан өшіріліп кетуден аман қалды. Оның «Оңғар жырау», «Тоғанас батыр», «Қаңлы Жүсіп», «Тұғыры биік тұлға» (Темірбек Жүргенов туралы), «Жолбарысты Төребай би», «Сырдың сырлы сыры», «Сыр перзенттері», «Жеті тараудағы – жеті анық», «Тойқожа батыр әулеті» кітаптары осындай батырлар мен ақын, билер, ел ұйтқысы болған азаматтар туралы сыр шертеді.

Қысқа мақалада оның жасаған еңбегін толық көрсетіп, талдап-таразылау мүмкін емес. Біз тек, этнограф еңбегінің бір парасына көз жүгірте отырып, ойға түйген кейбір пікірлерімізді айтумен шектелдік. «Құрмет» орденінің иегері, Сыр өңіріндегі Қармақшы, Жалағаш аудандарының «Құрметті азаматы» атын алған этограф, деректанушы Тынышбек Дайрабай бүгінде 75 жасқа толып отыр. Ағамыз саналы өмірінде тірнектеп жинаған мол мұрасын түгел игеріп, жинақ етіп шығарып болды деудан аулақпыз. Жиған-тергені пәпкі ішінде қалып қоймай, ұрпақ игілігіне айналдыру жолында ағамызға мықты денсаулық тілейміз.