Сыр Медиа

    Елбасының «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы тарихымызды тануға, өткенімізді құрметтеуге негіз қалады. Осы орайда өткен ғасырдың алғашқы ширегінде Алаш жұртына астана болған Қызылорда тарихы жайлы аз-кем мәлімет бергенді жөн көрдік.

    Үш ғасырда бұл шаһардың атауы үш рет өзгеріпті. 1820 жылы Ақмешіт бекінісін алған губернатор В.А.Перовскийдің құрметіне орай қаланың аты Перовск деп аталды. Перовск шаһарының ескі ғимараттарын бүгінгі Қызылордадан көре аласыз. Алыстан ат арытып келген меймандарын қарсы алатын вокзал 1900-1905 жылдар аралығында Орынбор-Ташкент темір жолы іске қосылғаннан кейін салынған. Қызылорда облысының барлық ауданы темір жолдың бойында орналасқандықтан аудандардағы вокзал құрылысының тарихы сол жылдармен тұспа-тұс келеді. Алғаш тұрғызылған кезде темір жол вокзалы бір қабатты болды.

    Әр қаланың өзіне тән ерекшеліктері, тарихтан сыр шертетін ескі орындары болады. Сырдың бас шаһарында да ғасырлар бойы сыры кетпеген ғимараттар бар. Өйткені, Қызылорда облыс орталығы ғана емес, үш мемлекеттің астанасы болған қала. VIII ғасырда бұл аймақты оғыздар мекендесе, XII ғасырда мұнда қыпшақ тайпалары бірікті. Сонымен қатар, Ақмешіт шаһары Қазақ автономиялық социалистік республикасының астанасы болды. Қазақ АКСР-інің бас қаласы ретінде Ақтөбе, Ақмола, Шымкент, Әулие ата, Семей қалаларының ішінен таңдау Ақмешітке түскен еді.

    Кейінннен 1969 жылы үш қабатты жаңа вокзал іске қосылды. Ескі вокзалдың қайта жөндеуден өткен бүгінгі келбетіне қарасаңыз, жаңа ғимарат тәрізді. Вокзал маңындағы 1905 жылы салынған тұрғын үйлер әлі де халықтың игілігіне жарап тұр. Кезінде Перовскідегі қайнаған тіршіліктің белгісі ретінде бүгінгі қаладағы бірнеше көне орындарды айтуға болады. Мәселен, қазіргі уақытта Қызылордадағы көпестерден қалған жалғыз үйдің тарихы 1878 жылдан басталады. Бұл үй инженер әрі генерал Брюноның жобасы бойынша салыныпты. Ертеректе мұнда қыздардың шіркеу училищесі орналасқан. Одан кейін тігін-тоқыма фабрикасы мен баспахана  өз өнімдерін осы жерде шығарды. Ал, қазір бұл ескі ғимаратта заманның қажеттілігіне сай  сауда үйі жұмыс істеп тұр.

    Иісі мұсылманның құлшылық жасайтын мекеніне айналған Айтбай мешітінің тарихы да Айтбай Балтабаев есімді көпеспен тығыз байланысты. Ол 1880-1885 жылдар аралығында осы мешітті салуға бастамашы болған екен. Мешіт құрылысын жасаған Исқан және Қамал есімді шеберлер Әулиеатадан алдырылған. Бір өкініштісі, ескі сәулет өнерінің туындысы бұрынғы келбетін сақтап қала алмады. Кеңес өкіметі кезінде мешіттің ғимараты облыстық өлкетану мұражайына берілді. Сыртқы келбеті де өзгерген. 1982 жылы Айтбай мешіті тарихи және мәдени ескерткіштер тізіміне енді.  

    1867 жылы Перовск порты қала болғаннан кейін мұнда сапасы мықты 36 ғимарат салынды. Ескі Перовск екі кірпіш зауытымен, екі жел диірменімен, үш монша және төрт шәйханасымен танымал еді. 1904 жылдың өзінде қаладағы ғимараттың саны 2119-ға жетті. Алғашқы дәріханалар мен мектеп, ауруханалар да сол кездері ашылды. Бүгінде ескі орындардың біршамасының қаңқасы ғана қалған. Дегенмен, қаз-қалпында сақталғандары да бар.

    Перовский кезеңінен қалған ғимараттардың бірі – Перовск Қазан Богородтық шіркеуі. 300-ге жуық адамға ыңғайлап салынған ғибадат орнына келушілерінің дені Сыр жеріне қоныс аударған өзге ұлт өкілдері болды. Әлі де солай. Қызылордадағы ескі ғимараттардың қатарын толықтырып тұрған бұл нысан 1890-1895 жылдары желгілікті құрылысшы Есаков пен инженер Калининнің жобасы бойынша  жасалған. Кеңестік билік дәуірінде 1982 жылға дейін бұл ғимаратта тарихи-өлкетану мұражайы жұмыс істеді. Сол жылдары музей жұмысы аймақ тарихы мен табиғатын зерттеумен байланысты болды. 1989 жылғы мамырдан бастап ескі ғимарат православтық орыс шіркеуі ретінде берілді.

    Бүгінде облыстық тарихи-өлкетану мұражайында 55 мыңнан астам мұра сақталып келеді. Сыр өңірінің өткен тарихынан және бүгінінінен хабар беретін мұражайдың жанында көркемсурет көрмесі мен «Ақмешіт» музейі бар. Қылқалам шеберлеріне арналған шығармашылық бөлмелерінде желгілікті суретшілер талантын шыңдауы үшін сурет салуға мүмкіндік жасалған.

    Тарихты парақтасақ, бұл маңнан зиялылардың іздерін көреміз. Сәкен Сейфуллин Қызылорда халық ағарту институтын басқарды. Сыр топырағы тұлғаның шабытына шабыт қосқан қала болды. Әйгілі «Көкшетау» поэмасының соңғы тармақтары осы шаһарда жазылған еді. Қазақтың мұңын жоқтаған Сәкеннің «Тар жол тайғақ кешуі» Қызылордада аяқталды. Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіровтердің шығармалары да осында жарық көрді. Ақмешіт астана болған сәтте Орынбордан Сыр бойына арнайы аялдаған пойызда автономиялық республиканың көшбасшылары – С.Меңдешов, Н.Нұрмақов, С.Мұқанов, Ә.Қашаубаев сынды тұлғалар болды.  Сырдың бас шаһарының әрбір бұрышы тарих.

    Өйткені, мұнда қазақ ұлтының ел болып қалыптасуының бір кезеңі жатыр. Елбасы негіз қалаған рухани жаңғыру бастамасының да көздегені осы мұрамызды қайта жаңғыртып, ел кәдесіне жарату. Өткенін құрметтей білген ел ғана заман көшіне ілесе алады.