Сыр Медиа

Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында «Біздің бабаларымыз ғасырлар бойы ұшқан құстың қанаты талып, жүгірген аңның тұяғы тозатын ұлан-ғайыр аумақты ғана қорғап қалған жоқ. Олар ұлттың болашағын, келер ұрпағын, бізді қорғады. Сан тараптан сұқтанған жат жұртқа атамекеннің қарыс қадамын да бермей, ұрпағына мирас етті» дейді. Осы ретте ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен елі мен жерін жаудан қорғаған, өмірлерін ат үстінде өткізген, жалпы қазақ жұрты қолбасшы деп құрмет тұтатын бірқатар батырларды мақаламызға арқау етпекпіз.

Сөзбасын алдымен Ақтабан шұбырындыдағы қырғынды кезең мен нәубетті оқиғаны көз алдымызға жырымен алып келген Қожаберген жыраудан бастағанды жөн көрдік. Қожаберген батыр 1663 жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданына қарасты Күлтөбе деген жерде өмірге келген. Жастайынан оқу-білімге құмартып, араб және парсы тілдерін жетік меңгеріп алады. Оның білімдарлығы мен батырлығын байқаған Тәуке хан өзінің сенімді елшілерінің бірі етіп тағайындайды. Бір деректерде Қожаберген жыраудың мешіт, медресе ашып, ел арасында ислам дінін насихаттаған деген де мәліметтер бар. Бізге жеткен тарихи мәліметтерге сүйенсек, ол кісі тек оқу-ағарту жұмысымен ғана айналыспаған, сондай-ақ, ханға елші бола жүріп, оның сенім артар батырларының бірі бола білді. Шамамен 1688 жылы Түркістан қаласының маңында Тәуке хан бастаған барша қазақтың игі жақсылары Қожаберген жырауды Ордабасы етіп тағайындаған. Осылайша, Қожаберген батыр 25 жасында хан ордасының бас қолбасшысы атанады. Мұндай дәрежеге жету үшін ерекше әскери қабілет пен жауынгерлік өнерге жетік болу қажет. Қожаберген батырдың тағы бір қыры оның ақындығында жатыр. Ол өз заманындағы көптеген батырлардың ерліктерін жырларына арқау еткен. Сонымен қатар, әйгілі «Елім-ай» әнін шығарған. Арада бірнеше ғасыр өтседе «Елім-айды» әрбір қазақ ерекше ыждағаттылықпен тыңдайды. «Қаратаудың басынан көш келеді» – деп толғау басталғанда-ақ, жүрегі қазақпын соққан әрбір азаматтың бауыр еті елжірей түседі. Сол себепті, Қожаберген бабамыздың тарихтан да, әдебиеттен де алар өзіндік орны бар.

Қазақ батырларының арасында Бөгенбаймен бірге Қабанбайдың да есімі қатар аталады. Азан шақырып қойған аты Ерасыл болғанымен ел оны Қабанбай деп атап кеткен. Қабанбай нағыз хас батыр болған. Сол замандағы жыраулық поэзия мен жорық жырларына назар аударсақ, оның қайталанбас ерлігін көруге болады. Қабанбай батырдың қайраттылығымен жоңғардың қалың әскеріне тойтарыс беріліп, ел шетіне келген қытай әскері кері шегінген. Ол өмірінің соңына дейін жекпе-жектерге шығып, барлығында жеңіске жеткен. Оның қабандай күші болғандықтан Қабанбай деген атаққа ие болса, қиян-кескі шайқастарда батырлығымен дараланып Дарабоз атанады. Сөйтіп, Қабанбай есімі хан ұранына айналып, жорықтағы есімі Дарабоз болады.

Ел есінде құрметпен аталатын батырлардың бірі – Жәнібек Тархан. Жоңғарларға қарсы күресте даңқы шарықтаған қазақ батыры ерліктің қайталанбас үлгісін көрсете білген. Батыр бабамыз ел ішінде Шақшақұлы Жәнібек деген атпен кеңінен танымал. Өйткені, атасы Шақшақ Есім ханның белгілі қолбасшыларының бірі болған. Жәнібек батыр он жеті жасында Тәуке ханмен бірге жауға шауып, жекпе-жекте қалмақтың бас батырын жер жастандырған. Бізге белгілі тарихи дерек көздеріне сүйенсек, Абылай ханның оң жағынан орын алған негізгі кеңесшілерінің бірі де болыпты. Ол Аягөз маңындағы және Бұланты бойындағы шайқастарда жауға қарсы соғысқан қолбасшылардың бірі екенін де айта кеткен жөн.

Қазақта көш бастаған батырлардың бірі ретінде Жалаңтөс Сейітқұлын атап өтуге болады. Ол заманында батырлығымен дараланған, қолбасшылығымен ерекшеленген, Самарқанға әмір болған баһадүр. Батыр бабамыз 12 жасынан батырлығымен танылып, зерделілігімен және төзімділігімен көзге түсті. Оның аты халық арасына кеңінен таралды. Қолда бар мәліметтерге сүйенсек, 1640 жылы Жалаңтөс батыр қазақ және өзбек жерлеріне шабуыл жасаған қалмақ ханы Батурға қарсы қол бастап, оны жеңіліске ұшыратты. Сонымен қатар, 1643 жылы Жетісу жеріне баса-көктеп кірген жоңғар басқыншыларымен соғысып жатқан Жәңгір ханға 20 мың әскермен көмекке барған. Сөйтіп, жау қолын талқандауға зор үлес қосты. Тарихта бұл оқиға «Орбұлақ» шайқасы деп аталады. Жалаңтөс батыр Ташкент пен Түркістанға үш жорық жасап, Ауғанстанның қазіргі астанасы Кабулды және Иранның рухани астанасы Мешхедті бағындырды. Батыр бабамыз Самарқанның орталығы Регистанда «Ширдор», «Тилла-Кори» медреселерін салдырды. Бұл архитектуралық ғимараттар өзінің әсемдігімен Шығыс сәулет өнерінде ерекше орын алады.

Саналы ғұмырын келешек ұрпағына арнайған, ұлым құл, қызым күң болмасын деп жанын бәйгеге тіккен батырлардың бірі – Барлыбай Тауасарұлы. Зерттеуші Қуаныш Ахметов өзінің «Ұлы даланың Ұлытауы» деп аталатын еңбегінде: «Ел жадында есімі ескірмей, келбеті көмескіленбей, айбыны аласармай келе жатқан «Бағаналы Барлыбай», «Барлыбай сардар» атанған», – деп атап өтеді. Тарихи деректерде оның әкесі Тауасар қалмақтармен шайқаста аты шыққан батыр, анасы Гүлсім башқұрт батыры Қарасақалдың қарындасы болған деп айтылады. Барлыбай батыр «Бұланты шайқасында» Бағаналының бас қолбасшысы болып, сұрапыл соғыста қайсарлығымен ерекшеленген. Кейбір деректерде бұл кісіні қарадан шығып, хан болған деген мәлімет келтіріледі. Белгілі тарихшы В.Я.Басиннің архив құжаттары негізінде жазылған «Россия и казахское ханство в ХVI-ХVIII в.в.» атты кітабында Әбілқайыр өлгеннен кейін Барақ сұлтан елден қашып кеткені туралы мәлімет келтіріледі. Онда Барақтан кейін Бағаналы тайпасын төре текті сұлтан емес, өз ішінен суырылып шыққан Барлыбай батыр басқарғаны туралы дерек бар. Бұдан Барлыбай бабамызды хан дәрежесіне дейін көтерілді деген тұжырымда негіз бар екенін аңғарамыз.

Қазақ жерінде үш жүзден астам түрлі деңгейдегі көтерілістер болды десек, соның ұлттық сипат алғаны қаншама. Сол көтерілістердің біріне бас болған әйгілі батыр – Сырым Датұлы. Халық Сырым батырды Ресей патшасының отарлау саясатына қарсы күрес жүргізген батыр әрі көтерілістің көрнекті басшысы ретінде біледі. Ол сондай-ақ, талай даулы мәселені шешкен елге белгілі шешен. Халық арасында «Сырым айтқан екен» деген елдің мерейін асыратын көптеген аңызға бергісіз әңгімелер бар. Сырым Датұлы батырлығымен қоса ел жадында шаршы топта сөз бастайтын шешендігімен, қызыл тілмен айтылған әрбір сөзін қазақтың қасиетімен байланыстырған ділмарлығымен, талай дау-дамайларды шешкен көрегенділігімен қалды.

Әр кезеңнің өзіндік батыры, биі менен ақыны болады. Сол сияқты 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің Амангелді Иманов, Әліби Жанкелдин, Тоқаш Бокин, Бекболат Әшекеев, Ұзақ Саурықов, Кейкі Көкембайұлы сынды батырлары болғанын да естен шығаруға болмайды.

Бұл мақаламызда елге қорған болған бірқатар батырларды тілге тиек еттік. Алайда, бұл тізімге қазақтың қайсар ұлдарының есімдері сыймайды. Сансыз батырларды ақындар отыз күн ойланып, қырық күн толғанып жырласа да тауыса алмасы анық. Олардың әрбірі туралы мыңдаған кітап жазылса да артықтық етпейді. Қалай десек те, өмірін Отан қорғауға арнаған хас батырлардың ерлікке толы тағдырлары қашанда үлгі-өнеге болып қала бермек. Сол себепті, олар жайлы мақаланы бүгінгі ұрпақ біліп жүрсін деп жаздық.